1. Bài thơ Qua thềm tháng ba là một nét vẽ tiêu biểu trong bức tranh thơ Hồ Trung Chính. Viết trong khoảnh khắc giao mùa, khi tháng Ba đứng chênh vênh giữa xuân đang tàn và hạ sắp đến, bài thơ như một khúc nhạc xuân cuối cùng, vừa cao trào, vừa sắp qua điệp khúc. Qua từng dòng chữ, ta thấy mưa đã lặng lẽ vơi, nắng vàng đã không còn e ấp, mà đã sấn sổ rải xuống thềm những cơn gió xuân già cỗi với lời lời nhắn nhủ từ những ngày xa. Nhưng vượt lên bức tranh thiên nhiên ấy, bài thơ còn là một miền ký ức, nơi tình yêu và hoài niệm đan xen, làm nên chất trữ tình đặc trưng của ông – hòa quyện giữa đất trời và lòng người.
thôi em, mưa đã dời chân
nắng chia ngoài bãi còn ngân ngấn chiều
từ em lạc dấu Nguyên Tiêu
tháng ba đã ngỏ lời yêu nửa chừng
thiệt thà sợi tóc ngang lưng
để trăm cơn gió đã từng rối ren
chút tình gối tựa vai em
còn nguyên giấc mộng ru mềm thịt da
thôi em, đừng ngại tháng ba
biết mai rồi có bạc hà tiễn đưa
về thôi nào, tiếc chi mùa
ta còn sống với một giờ hạnh nguyên
tháng ba vừa mới qua thềm
tìm trong cõi nhớ đã biền biệt tôi.
(Trang faceboook Trung Chinh Ho /tình ơi một thuở nào/(III.2025)
2. Có nhiều cách để đọc bài thơ này: Có người dùng trực giác, trực cảm để "lấy hồn tôi đo hồn người". Có người dùng phản ánh luận để tìm cái ý thức từ đời sống vật chất; có người dựa vào cấu trúc, thi pháp ngôn từ để xẻ bài thơ ra thành những đơn vị của một hệ thống, đọc nó như một vật thể được tạo tác, …Tôi muốn đọc bài thơ dưới lặng kính của phê bình cảnh quan (landscape criticism). Tức là chỉ dựa vào bài thơ, không căn cứ vào thứ gì khác ngoài những con chữ.
Lý thuyết Phê bình cảnh quan mở ra một con đường để ta bước vào thế giới thơ Hồ Trung Chính. Phê bình cảnh quan là cách đọc thơ không chỉ nhìn về mối quan hệ giữa thiên nhiên và con người, mà còn là hành trình khám phá cách thức không gian bên ngoài hòa điệu với cảnh quan bên trong tâm hồn như thế nào. Cảnh quan, theo lý thuyết này, không chỉ là núi sông, cây cỏ, mà còn là ký ức, cảm xúc, và những nét văn hóa thấm sâu trong từng câu thơ. Thiên nhiên không chỉ là thế giới hiện thực mà chính là một phần trong đời sống con người. Với Qua thềm tháng ba, thiên nhiên chính là phương tiện, là chất liệu để thi nhân xây nên những cung bậc cảm xúc. Thử đọc lại bài thơ với những nét thiên nhiên được in đậm, ta sẽ thấy dù lấy đề tài là thiên nhiên nhưng hầu như tình cảm và tiếng lòng của chủ thể trữ tình đã chiếm gần trọn không gian ngôn từ, thiên nhiên chỉ còn là những viên gạch trong bức tường tâm trạng.
thôi em, mưa đã dời chân
nắng chia ngoài bãi còn ngân ngấn chiều
từ em lạc dấu Nguyên Tiêu
tháng ba đã ngỏ lời yêu nửa chừng
thiệt thà sợi tóc ngang lưng
để trăm cơn gió đã từng rối ren
chút tình gối tựa vai em
còn nguyên giấc mộng ru mềm thịt da
thôi em, đừng ngại tháng ba
biết mai rồi có bạc hà tiễn đưa
về thôi nào, tiếc chi mùa
ta còn sống với một giờ hạnh nguyên
tháng ba vừa mới qua thềm
tìm trong cõi nhớ đã biền biệt tôi.
Dưới lăng kính phê bình cảnh quan, thiên nhiên trong thơ có hai trạng thái: đó là những cảnh quan tự nhiên và cảnh quan tâm tưởng.
Cảnh quan tự nhiên: Bức tranh tháng Ba đậm màu chia phôi
Dấu hiệu thiên nhiên tháng Ba trong thơ Hồ Trung Chính hiện lên như một bức họa xuân muộn màng, nhạt màu lễ hội, đậm màu chia phôi. Đó là những cơn mưa đã không còn dấu vết (dời chân), ánh trăng nguyên tiêu hôm rằm đầu tiên đã trôi về cõi tàn tạ (lạc dấu), gió xuân lồng lộng thuở nào bây giờ đã không còn mềm mại (rối ren). Tất cả những sự chuyển dịch của những chỉ dấu cảnh vật ấy chính là dự báo cho một mùa xuân đã qua đi, chỉ còn đọng lại bao tiếc nuối cho người nặng lòng với cuộc sống một vệt nắng, một đám bụi mờ được gió rắt qua thềm. Khí hậu miền Nam tách bạch, thời tiết quê hương Sóc Trăng rạch ròi quanh năm hai mùa mưa nắng. Qua tết độ vài tuần, gió xuân đã không còn nao nứt, hương xuân đã nóng dần theo những cơn gió, báo hiệu đỉnh cao của mùa nắng gắt sắp tới. Vì vậy, thi sĩ nhìn thời gian mà vương vấn không gian, nhìn tháng Ba mà chợt tiếc cho cả mùa xuân đã muộn.
Nhưng thiên nhiên trong thơ ông không đứng yên như một tấm hình trên bưu thiếp. Nó sống, nó chuyển động, và mang trong mình những lời thì thầm của thời gian. Không gian tháng Ba không chỉ làm người ta thức tỉnh trước thời gian chảy mãi mà còn gợi nhắc về những dấu kỉ niệm xưa, vấn vương những tình cảm mơ hồ với em và tình yêu của tôi. Ánh nắng muộn màng không chỉ hong khô thềm nhà đầy kỉ niệm mà còn sưởi ấm những lời yêu đang phai nhạt theo tháng năm. Thiên nhiên tháng Ba, vì thế, là những chất liệu mà nhà thơ hái được từ đất trời để vun đắp cho mình những cảnh quan trong tâm tưởng.
Cảnh quan tâm tưởng: tháng Ba của ký ức và yêu thương
Song song với bức tranh thiên nhiên, Qua thềm tháng ba còn vẽ nên một cảnh quan tâm tưởng, nơi ký ức và cảm xúc đan xen thành những đường nét vừa mơ hồ nhưng sâu sắc. Ta hãy đọc lại bài thơ vói những từ ngữ ghi đậm cảm xúc:
thôi em, mưa đã dời chân
nắng chia ngoài bãi còn ngân ngấn chiều
từ em lạc dấu Nguyên Tiêu
tháng ba đã ngỏ lời yêu nửa chừng
thiệt thà sợi tóc ngang lưng
để trăm cơn gió đã từng rối ren
chút tình gối tựa vai em
còn nguyên giấc mộng ru mềm thịt da
thôi em, đừng ngại tháng ba
biết mai rồi có bạc hà tiễn đưa
về thôi nào, tiếc chi mùa
ta còn sống với một giờ hạnh nguyên
tháng ba vừa mới qua thềm
tìm trong cõi nhớ đã biền biệt tôi.
Nhìn thoáng qua, sức nặng của bài thơ trĩu xuống hàng loạt các từ ngữ chỉ sự tan rã, chưa trọn vẹn: thôi, chia, lạc, nửa chừng, rối ren, chút tình, ngại, bạc, tiễn đưa, tiếc, biền biệt, …Những từ ngữ đó đã chi phối cảm nhận của người đọc về tâm trạng của nhân vật trữ tình. Đó là một người với kỉ niệm về mối tình chưa trọn. Cho nên, tháng Ba trong tâm trạng của người đàn ông từng trải không chỉ là mùa xuân đang trôi mà còn là mùa của những hồi ức ùa về. Trên thềm nhà cũ, dường như vẫn còn vang vọng tiếng bước chân của một người năm xưa. Gió xuân thổi qua, mang theo dư âm của ánh mắt đã từng ngân ngấn, của sợi lóc ngang lưng đã từng xao xuyến, của bờ vai đã từng ru giấc mộng cho tình nhân. Hình bóng “em” – người thương trong ký ức – hiện lên mờ ảo giữa mưa nắng, như một nét chấm phá làm sống dậy những ngày tháng yêu đương.
Thiên nhiên trong bài thơ trở thành nhịp cầu nối quá khứ với hiện tại, để cảnh vật và tâm trạng điệp hòa trong một bản tình ca lặng lẽ. Mưa xuân thôi rơi, lòng người cũng cạn khô trong miền ký ức mênh mang. Nắng chiều không xua tan cái lạnh, mà gợi nhắc những kỉ niệm không thể tìm về. Mỗi làn gió, mỗi tia nắng đều mang một tầng nghĩa cảm xúc, như thể đất trời cũng thấu hiểu và đồng điệu với thi nhân. Qua ngòi bút Hồ Trung Chính, tháng Ba không chỉ là khung cảnh cuối xuân mà còn là biểu tượng của yêu thương và hoài niệm, nơi thiên nhiên và mối tình mới hôm nào mà giờ chỉ còn là kí ức. Những từ ngữ vừa in đậm vừa gạch chân trong bài thơ chính là những sáng tạo của Hồ Trung Chính, nó vừa dùng để miêu tả đặc điểm thiên nhiên, mà cũng vừa ám chỉ trực tiếp cảm xúc của con người. Đặt vào những vị trí ấy, ngã về bên nào thì chữ nghĩa cũng vấn vương. Cách dùng từ này, cho phép Hồ Trung Chính sáng tạo ra một thế giới hình tượng vừa gần vừa xa, đôi khi thấy đơn giản thế nhưng lại thâm trầm không kể xiết (ví dụ chữ "bạc hà" trong câu "biết mai rồi có bạc hà tiễn đưa ", vừa có nghĩa là một loại cây, vừa có nghĩa là bạc bẽo, hà cớ chi lại đưa nhau). Chất uyên nguyên (đi tìm cõi suối nguồn trong đời sống, trong tình cảm và cả trong ngôn từ) trong thơ Hồ Trung Chính là như vậy.
Dẫu Qua thềm tháng ba thành công trong việc hòa quyện cảnh và tình nhưng có người vẫn có thể tự hỏi: "Liệu thiên nhiên trong bài thơ có thực sự phản ánh tâm trạng thi nhân, hay chỉ là sự áp đặt chủ quan từ phía độc giả?". Câu trả lời chỉ dành cho những người yêu chữ nghĩa. Trong cuộc sống, thiên nhiên vốn vô tình, mưa rơi nắng lên theo quy luật riêng, không phụ thuộc vào lòng người. Nhưng khi nhà thơ viết “tháng ba vừa mới qua thềm” thì đó là cách ông tả thiên nhiên vào trang giấy, gửi ánh nhìn bản thân đến độc giả theo cách riêng mình. Khi đến câu sau "tìm trong cõi nhớ đã biền biệt tôi" thì đó là cảm nhận của ông, không phải bản chất của tháng Ba nữa. Cảnh vật, qua lăng kính tâm trạng, trở thành tấm gương phản chiếu nỗi lòng, nhưng đôi khi cũng đối lập để làm nổi bật cảm xúc – như trong bài này, mùa xuân tươi đẹp không còn, chính là cái neo để bày tỏ lòng người vẫn buồn, tô đậm nỗi cô đơn. Cho nên, đọc thơ là để cảm nhận và nếu được thì viết ra, không phải để luận bàn có hay không có. Chí cò điều, mỗi người mỗi cách, luận thế nào cho cõ lẽ thì đó mới là sự tôn trọng những người đọc văn mình.
Với lăng kính phê bình cảnh quan, thiên nhiên trong thơ Hồ Trung Chính vừa là phông nền, vừa là nhân vật sống động, mang dấu ấn của con người. Qua đó, người đọc nhận ra sự giao thoa hai chiều: đất trời tác động đến tâm hồn, và tâm hồn gán nghĩa cho đất trời. Chính ranh giới mong manh ấy làm nên sức hút của bài thơ, gợi lên suy ngẫm: cảnh xuân đẹp nhất khi được cảm qua một trái tim đa cảm, và nỗi niềm con người làm mùa xuân thêm ý vị. Bài thơ góp phần tôn tạo phong cách cá nhân trong thơ của ông. Đó là một bản hòa tấu dịu dàng giữa cảnh và tình. Mỗi hình ảnh trong thơ đều sống động, giàu sức gợi, như thể thiên nhiên cũng biết thở, biết buồn vui cùng con người. Tất cả những điều đó quy tụ lại, tạo một động lực cho cuộc đi tìm về những điều trong trẻo, suối nguồn của cuộc sống và tình cảm. Ông từng thử nghiệm với lối thơ lục bát cách tân hình thức trong tập "Thơ trong ngăn kéo", nơi vần điệu bắt đầu từ ngoại cảnh rồi dần dần trôi vào cõi lòng, như một hành trình từ đất trời bao la đến những góc khuất của tâm hồn. Chính điều này đã làm nên dấu ấn riêng: thiên nhiên trong thơ ông không chỉ để ngắm, mà là để cảm, để hoài niệm, để yêu thương, để tìm về cội nguồn cuộc sống.
3. Dưới góc nhìn Phê bình cảnh quan, Qua thềm tháng ba hiện lên như một bản hòa tấu tinh tế giữa thiên nhiên và tâm hồn, trong đó chủ âm là tâm cảnh. Hồ Trung Chính đã biến bức tranh tháng Ba – với mưa nắng gió xuân tàn muộn – thành một miền ký ức yêu thương, nơi cảnh vật và con người đan xen trong từng nhịp thở. So với nhiều thi phẩm viết về xuân khác, bài thơ nổi bật bởi chất hoài niệm man mác và sự giao cảm sâu đậm giữa cảnh và tình. Dù đồng cảm hay phản biện, ta vẫn không thể phủ nhận giá trị thẩm mỹ và chiều sâu cảm xúc của tác phẩm, minh chứng cho sức gợi mở của Phê bình cảnh quan trong việc cảm thụ thơ ca. Đồng thời bài thơ một lần nữa cũng góp phần khẳng định phong cách thơ Hồ Trung Chính.