Lượt xem: 288
Tết Nguyên Tiêu – Ngày Rằm đầu năm
10/02/2025
Tết Nguyên Tiêu, còn được gọi là Rằm tháng Giêng hay Tết Thượng Nguyên, là một lễ hội truyền thống đánh dấu rằm đầu tiên của năm mới âm lịch. Đối với người Việt, đây là dịp lễ quan trọng, nằm trong nhóm chín ngày lễ lớn của năm (gồm Tết Nguyên Đán, Tết Nguyên Tiêu, Tết Hàn Thực, Tết Thanh Minh, Lễ Phật Đản, Tết Đoan Ngọ, Lễ Vu Lan, Tết Trung Thu và Tết Ông Táo). Vào Tết Nguyên Tiêu, các gia đình thường bày mâm cỗ cúng tổ tiên, dâng hương tại chùa; một số nơi còn rước các đoàn nghệ thuật dân gian về biểu diễn, tạo nên không khí sôi nổi, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt.
Về mặt ngôn ngữ, tên gọi “Nguyên tiêu” bắt nguồn từ hai chữ Hán: “Nguyên” (元) – mang nghĩa “khởi đầu”, và “Tiêu” (宵) – mang nghĩa “đêm”. Ghép lại, “Nguyên tiêu” có nghĩa là đêm rằm đầu tiên của năm mới. Trong nhiều truyền thuyết phương Đông, đặc biệt là Trung Hoa, Tết Nguyên Tiêu gắn liền với ba câu chuyện tiêu biểu, góp phần giải thích nghi thức và phong tục ngắm trăng, treo đèn lồng rực rỡ vào dịp này:
(1) Lễ rước đèn thời Tây Hán
Tương truyền rằng, vào thời Tây Hán, có một cung nữ tên Nguyên Tiêu, mỗi độ xuân về lại buồn tủi vì không được về thăm nhà. Nàng nảy sinh ý định tự vẫn để bày tỏ nỗi nhớ thương. Đông Phương Sóc, một đại thần trong triều, vì mến mộ tấm chân tình đó đã bày kế “giả hỏa tai”: ông tung tin sẽ có Hỏa thần giáng trần thiêu hủy kinh thành Trường An vào ngày 16 tháng Giêng khiến ai nấy hoảng sợ. Sau đó, Đông Phương Sóc hiến kế với Hán Vũ Đế rằng nên lệnh cho hoàng gia tạm lánh, đồng thời treo đèn lồng, tạo cảnh như đang cháy rực khắp nơi hòng qua mắt Hỏa thần. Nhờ vậy, các cung nữ – trong đó có Nguyên Tiêu – được dịp gặp gỡ gia đình. Truyền thuyết này làm nảy sinh phong tục rước đèn, treo đèn lồng vào dịp Tết Nguyên Tiêu.
(2) Sự tích đêm hội Trạng Nguyên
Trong một câu chuyện dân gian khác, “Nguyên” còn được hiểu là “trạng nguyên,” “Tiêu” là “đêm.” Vào đêm rằm tháng Giêng, vua thường mở hội tại vườn Thượng Uyển, cho vời các trạng nguyên đến để cùng thưởng hoa, ngắm cảnh, ngâm thơ đối ẩm. Phong tục này biểu thị tinh thần tôn vinh học thuật, nghệ thuật, đồng thời phản ánh không khí tao nhã của giới trí thức xưa trong dịp đầu năm.
3) Sự tích con thiên nga
Câu chuyện thứ ba kể rằng, có một vị tiên nữ trên thiên đình hóa thành thiên nga bay xuống trần. Nàng bị thợ săn vô tình bắn chết, khiến Ngọc Hoàng nổi giận và ra lệnh thiêu hủy nhân gian vào ngày rằm tháng Giêng. Thương xót loài người, một vị thần bày cách hướng dẫn dân gian treo đèn lồng cao, đốt pháo hoa, tạo cảnh rực lửa suốt đêm nhằm đánh lừa Ngọc Hoàng. Nhân gian nhờ thế thoát khỏi tai ương, và tập tục treo đèn vào Tết Nguyên Tiêu được lưu truyền mãi về sau.
Trải qua chiều dài lịch sử, Tết Nguyên Tiêu ở Việt Nam dần được bản địa hóa và biến đổi phù hợp với từng vùng miền. Thời nhà Nguyễn, triều đình đặc biệt chú trọng tổ chức lễ hội này một cách quy mô, với nghi lễ tế thần, rước đèn long trọng và nhiều hoạt động văn hóa – nghệ thuật. Tại các địa phương hiện nay, người dân vẫn giữ nếp lên chùa dâng hương, ngắm trăng, ăn bánh trôi trong dịp rằm tháng Giêng. Nhiều nơi còn tổ chức hội thơ, tôn vinh thành tựu văn chương – nghệ thuật, điển hình là Ngày Thơ Việt Nam được khởi xướng từ năm Quý Mùi (2003) dưới sự chỉ đạo của Ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương và Bộ Văn hóa – Thông tin, do Hội Nhà Văn Việt Nam chủ trì.
Đặc biệt, vào đêm rằm tháng Giêng, khung cảnh đèn lồng rực rỡ và niềm hân hoan quây quần của gia đình không chỉ đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng, mà còn khơi dậy ý thức cội nguồn, tinh thần hòa hợp cộng đồng. Tết Nguyên Tiêu, xét ở khía cạnh văn hóa, là một dịp quan trọng để người Việt hòa nhịp cùng dòng chảy lễ hội Đông Á, nơi những giá trị tín ngưỡng, học thuật và nghệ thuật được giao thoa và phát triển. Chính sự hội tụ của niềm kính ngưỡng tổ tiên, cầu nguyện bình an, cùng các sinh hoạt văn chương – âm nhạc – múa hát, đã góp phần làm nên tính phong phú, đa dạng và bền vững cho Tết Nguyên Tiêu trong tâm thức người Việt.
Nhìn chung, lễ hội này không chỉ là di sản tín ngưỡng, mà còn là hình ảnh biểu trưng cho khát vọng hạnh phúc, an lạc của cộng đồng; là nơi nương tựa về mặt tinh thần, bồi đắp sức mạnh gắn kết giữa các thế hệ. Tết Nguyên Tiêu, nhờ vậy, đã trường tồn qua thời gian, trở thành nhịp cầu nối liền quá khứ và hiện tại, giữa tín ngưỡng và đời sống, giữa cộng đồng dân tộc và xu hướng toàn cầu, tiếp tục tỏa sáng như một hằng số văn hóa đặc sắc trong đời sống người Việt.
Bài và ảnh: Lê Tấn Thái Bình