Như vậy, mọi người đều đợi. Và thành phố, rất sôi động và ồn ào hôm trước, dường như ngủ trong bộ trang sức nhiều màu của mình. Mọi người đều ẩn sau của nhà mình được canh giữ bởi những ông thần nét mặt hiền từ hay dữ dằn của tranh dân gian, và được đóng khung trong những câu đối, ngưỡng cửa còn vương đầy xác pháo hồng đốt đêm trước trông như những cánh hoa. Trong những giờ đầu tiên, sự nhộn nhịp biến mất, và phố phường vẫn gần như hoang vắng. Người nước ngoài nào liều đi ở đấy đều có cảm tưởng ở trong một thành phố cách đây mấy giờ vừa được một ông thần nào đó khoác cho tấm áo diệu kỳ.
Đường sá chỉ bắt đầu đông người vào quãng mười giờ. Mọi người lại mặc những áo quần đẹp nhất, đàn bà con gái thì đeo những đồ trang sức lộng lẫy, mặc hết áo dài nọ chồng lên áo dài kia. Tất cả đều đến nhà họ hàng, bè bạn chúc mừng năm mới.
Mỗi người đều phải đi cả một vòng thăm hỏi có thể chia ra ba ngày. Xưa kia, người ta thường lễ trước bàn thờ tổ tiên nhà bè bạn. Ngày nay, ở các thành thị, với việc mặc Âu phục ngày càng phổ biến, những tập tục này trở thành vướng víu, và tại nhiều nơi, người ta chỉ chúc người đang sống. Trái lại, người ta ngày càng dùng nhiều danh thiếp.
Nhưng trước lúc đi chúc Tết các nơi, người con trưởng, có tất cả các em theo sau, chúc Tết cha mẹ. Trong dịp đó, cha mẹ mừng tuổi cho mỗi con một số tiền nhỏ và những quả cam để làm “khước” (đều tốt lành).
Lau tượng chuẩn bị ngày tết - trang của Henri Oger
Bên ngoài, ngay khi mở cửa đón những người khách đầu tiên, thì hành khất đã đứng đó chúc gia đình bạn một năm mới tốt lành. Những thầy đồ nghèo đưa cho gia đình bạn những mảnh giấy điều (giấy màu đỏ) nhỏ trên đó ghi những lời chúc gia đình thịnh vượng. Người buôn bán thì mang đến gia đình những gánh nước coi như điềm báo sự giàu có vô cùng; những nhóm xẩm hát cho gia đình nghe những bài ca báo cho bạn và gia đình một đời sống êm ả. Bạn phải thưởng cho những người đó một ít tiền.
Mặt khác, bạn còn phải hào phóng chẳng những với các người này, mà cả với trẻ con mà mình sẽ gặp tại các nhà họ hàng hay bè bạn mà mình đến thăm.
Mọi người chuẩn bị trước cho việc này những phong bao đỏ trong đó để vài đồng hào hay mấy đồng bạc một, hoặc chỉ vài xu. Phong bao này ít hay nhiều tiền là tùy thuộc quan hệ giữa các gia đình. Chẳng ai mất mát gì ở đấy, vì không ai muốn chi ít hơn kẻ khác. Bởi vì tất cả những sự hào phóng này đều hệ trọng đối với danh dự của gia đình, rút ra từ đó điểm báo trước sự sung túc. Thậm chí đôi khi gặp cảnh gia đình không dư dật cho lắm, người ta thu nhặt tiền bạn bè cho con cái mình để chính mình mang đi mừng tuổi con cái nhà khác. Ở xứ sở nghèo tiền này, ở đâu cũng phải giữ thể diện cho đến cùng. Điều quan trọng là sự tôn trọng nhau và vận may mà sự hào phóng này báo trước. Với người lớn thì người ta biếu những loại mứt kẹo khác nhau đặt trong những hộp sơn đẹp đẽ, những thứ rượu quý hiếm các màu, chè ướp hương, thuốc lá, hạt dưa rang, v.v... Ai cũng cố gắng “phi thường" để tỏ ra thuộc gia đình giàu có, bề thế.
Ngay vào buổi sáng đầu tiên này, học trò đến nhà thầy chúc thầy sống lâu. Thầy cho học trò những mảnh giấy hoa tiên màu hồng và bút lông đẹp để họ viết những điềm báo trước cho cả năm.
Ở khắp nước, từ nông thôn đến thành thị, mọi người đều có vẻ bảnh bao. Mọi người chọn giờ xuất hành và hướng phải đi đầu tiên để có thể gặp trên đường các thần tài thần lộc. Mọi người tránh nói những lời gở, vì sợ trong cả năm sẽ chịu ảnh hưởng tai hại. Mọi người còn kiêng quét nhà lúc đầu năm, vì sở tài lộc sẽ cùng với rác rưới rời khỏi nhà.
Người ta phải quan sát thời tiết tám ngày đầu tiên để đoán xem những gì trong tám giống tự nhiên sẽ thịnh vượng thường năm. Ngày thứ nhất thuộc giống gà trống, ngày thứ hai thuộc chó, ngày thứ ba là lợn, ngày thứ tư là dê, ngày thứ năm là trâu, ngày thứ sáu là ngựa, ngày thứ bảy thuộc người, và cuối cùng, ngày thứ tám là lúa gạo. Nếu trời trong và không mưa trong một hay nhiều ngày đó, thì những giống tương ứng sẽ rất phồn thịnh trong năm.
Mọi người còn xem túm lá trên đỉnh cây nêu quay về đâu. Nếu túm lá lay động lúc có gió Bắc, thì vụ gặt sẽ trung bình; vụ gặt sẽ rất tốt nếu túm lá quay về phía Tây Bắc. Trời sẽ hạn hán lớn nếu gió thổi nó về hướng Nam; sẽ có nạn binh đao nếu túm lá ngả về hướng Bắc; sẽ có những cơn mưa tốt lành khi túm lá hướng về phía Đông.
Ở thôn quê, nhất là ở nhà những người sống bằng đánh cá hay nghề chèo lái trên sông, người ta cân một ít nước của năm qua và so sánh nó với lượng nước bằng thế của năm đang bắt đầu. Nếu lượng nước năm mới nặng hơn nước kia, thì đó là điềm xấu và sẽ có những trận lụt lội đáng sợ, nếu không thì năm sẽ tốt lành và công việc đồng áng sẽ thuận lợi do mưa gió thuận hòa.
Đàn ông và đàn bà, trai cũng như gái, ai cũng cố gắng thu xếp một lát giữa những cuộc viếng thăm bắt buộc để đến những đền chùa nổi tiếng nhất cầu cúng cho hạnh phúc gia đình mình và để xin “thẻ" nói cho họ biết điều họ phải chờ đợi trong năm mới. Quỳ trước bàn thờ, họ lắc cái ống đầy những thẻ tre cho đến lúc một trong các thẻ đó rơi xuống chiếu. Chiếc thẻ ghi con số "tờ giấy báo vận mệnh" mà họ có thể mua với giá từ năm đến mười xu ở ông từ coi đền. Những ông đồ ít nhiều nghèo túng sẽ nói điều bí mật của thần thánh, lấy một đồng mười xu khác. Tuy nhiên, dù hài lòng hay buồn rầu, người ta vẫn có thể cầm theo lúc về những cành cây xanh mà bọn trẻ bán ở của đền. Những cây này, do chồi và lá màu xanh tươi của chúng, mang đến cho ta hạnh phúc và thịnh vượng..
Những cuộc viếng thăm và những cuộc hành hương này đến các đền chùa kéo dài suốt ngày cho đến tận tối. Chúng còn tiếp tục trong hai ngày tiếp theo. Ai cũng chè chén và vui chơi thỏa thích. Người thì dạo chơi, đi xem hát hay xem chiếu bóng tìm kiếm cảnh làm đẹp cả năm; người thì chơi cờ bạc và cố tìm thấy, trong lúc được cuộc, điềm tốt lành. Trẻ con, vụng về trong quần áo đẹp mới mà chúng chỉ mặc một thời gian, chạy khắp các phố, bỏ tiền mua kẹo bánh và pháo. Kẻ nghèo, bằng những khoản tiền hào phóng tự nguyện của người sung túc, được ăn đầy bụng một trong những lần hiếm hoi trong năm.
Ngày thứ tư, mọi người cúng tiễn gia tiên trở về thế giới bên kia sau khi đã thấy lại gia đình vui vẻ. Các cửa hàng lại mở cửa. Và mọi người tiếp tục công việc của mình theo lề thói cũ và bổn phận, nhưng không phải không xem lịch để bắt đầu vào ngày giờ tốt lành.
Như vậy, ở xứ sở mà cuộc sống theo nhịp sự nối tiếp nhau của các mùa, Tết là một ngày thiêng liêng trong tất cả. Con người, vào những ngày bình thường, hoàn toàn thuộc về gia đình và công việc của mình. Anh ta rất ngờ vực kẻ lạ. Chỉ trong những ngày chuyển sang năm mới này thì một sự cảm thông trịnh trọng mới diễn ra, và cuộc sống tình cảm của nông dân nước ta, rất kình địch nhau, mới biểu lộ một cách trịnh trọng nhất định. Các gia đình, thông thường khép mình lại và bị giam hãm trong nỗi lo âu của đời sống hàng ngày ít nhiều ích kỷ, thì chìa rộng bàn tay cho nhau. Mọi người chúc nhau sức khỏe và hạnh phúc mà chẳng có ẩn ý gì cả. Và dường như ai cũng thấy ở sự thịnh vượng của láng giềng vẻ thanh bình và yên ổn của tất cả mọi người.
Trạng thái hưng phấn này, trong khi làm trẻ lại sự hiệp đồng xã hội, phải là phần mở đầu của những lễ hội mùa xuân sắp mở khắp nước bắt đầu từ ngày thứ tư. Lịch của các lễ hội nông nghiệp và lịch sử to lớn này là bấy nhiêu sự tụ hội của thanh niên, rải ra trong ba tháng âm lịch đầu tiên, và thậm chí ở một số nơi, kéo dài tới thượng tuần tháng Tư. Và chính trong những ngày vui lớn này mà thanh niên nam nữ các làng tụ hội và làm quen nhau giữa những cuộc hát đối đáp, những cuộc thi tài và các trò vui đủ loại. Những cuộc gặp gỡ này rất hiếm có ở những dịp khác, sau đó là những cuộc dạm hỏi và cưới xin. Những cuộc kết thân này lại củng cố và mở rộng thêm sự quần tụ gia tộc.
Ngày Tết, do một quy luật tự nhiên bất di bất dịch, nhờ sự vận hành muôn thuở kết hợp của mặt trời và mặt trăng, bao giờ cũng xuất hiện với bộ trang sức tươi tắn muôn hồng nghìn tía, được làm dịu đi bởi sự đổi mới của vạn vật, được làm sinh động bởi các hạt mưa lâm thâm, điềm báo trước cơn mưa phùn tốt lành. Trong khi đột nhiên kéo mọi người khỏi cuộc sống đơn điệu của họ, nó vừa khiến cho họ khẳng định sức mạnh của tinh thần gia đình, vừa làm trẻ lại sự hiệp đồng xã hội gắn bó “trăm nhà" với nhau ở xứ sở này có lẽ từ hàng nghìn năm. Chính vì lý do đó mà nó vẫn còn sinh động ở nước ta, mặc dầu thời gian khắc nghiệt và những đóng góp chẳng ra đâu vào đâu của các khái niệm luân lý mới hay những phản xạ tâm lý mới.
Indochine, Hebdomadaire Illustré, số 75-76, 8/1941.
Tác giả: Nguyễn Văn Huyên (viết bằng tiếng Pháp)
Đỗ Trọng Quang dịch.