Nhân ngày 20/11/2024, nghĩ về “Tôn sư trọng đạo” trong Văn hóa Việt Nam
Chính sự tồn tại của truyền thống này đã khơi dậy tinh thần “uống nước nhớ nguồn” trong xã hội Việt Nam; một tinh thần đã tồn tại một cách bền bỉ qua mọi thời đại trong một xã hội ngày càng biến đổi. Truyền thống tôn trọng thầy cô này được coi là cách thức xây dựng các chuẩn mực tốt đẹp, đồng thời là một vấn đề văn hóa sống động trong ý thức và thực tế của mọi người. Thầy cô được quý như cha mẹ với lý thuyết "Quân - Sư - Phụ", thầy cô giáo ở vị trí cao quý ngay sau vua và ngang bằng cha mẹ. Điều này không dừng lại ở lời nói mà có thể hiện thông qua những nghi lễ truyền thống như Tết thầy vào dịp đầu năm hay những món quà nhỏ nhưng rất ý nghĩa mà học trò tôn vinh mang đến để thể hiện lòng biết ơn của mình.
Hình ảnh về người thầy cũng được tôn vinh thông qua văn học và lịch sử Việt Nam. Những bậc danh sư như Nguyễn Bỉnh Khiêm, Chu Văn An, Võ Trường Toàn, Nguyễn Dình Chiểu, Nguyễn Tất Thành, ... không chỉ là điển hình của bậc trí thức Nho học mà còn là biểu tượng của đạo đức và tính cách của người Việt Nam. Những người thầy ấy được tôn trọng không chỉ về tài năng mà còn về sự dốc lòng với giáo dục và đào tạo. Câu tục ngữ như “Không thầy, đố mày làm nên” hay “Một chữ cũng thầy, nửa chữ cũng thầy” chính là bằng chứng rõ ràng nhất về việc khắc sâu truyền thống này trong con người Việt Nam. Sự tôn trọng đối với nhà giáo vào thời điểm ấy không chỉ là lòng biết ơn từng cá nhân, mỗi gia đình mà còn là cách xã hội dành sự quan tâm đúng mức đến tri thức và coi giáo dục đạo đức là sự cân nhắc đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình hình thành và phát triển con người.
Trong xã hội hiện đại này, khi công nghệ phát triển và những đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học đang được diễn ra, thì việc duy trì những giá trị truyền thống về người thầy đang bị thách thức. Ngày nay, giáo viên không chỉ được cho là người truyền thụ kiến thức mà còn phải tư vấn, lãnh đạo và thúc đẩy. Công nghệ đã đưa ra các hoạt động học tập khác với kiểu học với phấn trắng bản đen; ví dụ, các khóa học trực tuyến; trí tuệ nhân tạo hỗ trợ giảng dạy; hoặc các ứng dụng học tập thông minh thay thế cho đọc chép. Điều này khiến mối quan hệ thầy-trò không chỉ giới hạn trong lớp học thông thường mà còn được mở rộng và linh hoạt. Ngày nay, tôn trọng thầy cô giáo không chỉ là tỏ lòng biết ơn mà còn thể hiện qua những giá trị mà học sinh làm được trong cuộc sống. Điều này đã được thể hiện trong việc tôn vinh vai trò của thầy cô giáo trong những ngày lễ lớn như Ngày Nhà giáo Việt Nam 20 tháng 11 hay cách mà cha mẹ luôn ghi nhớ và khen ngợi thầy cô giáo về vai trò định hướng số phận của các thế hệ tương lai qua con cái họ thành đạt. Mặc dù cách thức đã thay đổi, nhưng lòng biết ơn và sự tôn trọng đối với thầy cô giáo vẫn là những giá trị hiện hữu trong xã hội hiện đại.
Nhưng trong thời đại kỹ thuật số, việc cảm ơn giáo viên có một số nét hiện đại hơn. Ngày xưa, những lời cảm kích, tán thán công lao của thầy cô được học sinh tự thực hiện và chuẩn bị và trực tiếp gửi đến giáo viên dạy mình. Giờ đây một trong những công đoạn đó đã được biến thành một món hàng trực tuyến được “shipper” mang đến đến nhà giáo viên. Những lời chúc tốt đẹp ngày nay không còn viết nắn nót qua thiệp mà được gửi qua tin nhắn và bài đăng trên mạng xã hội, thậm chí có hẳn nhưng công thức chúc mừng để học sinh lựa chọn. Một số nền tảng mạng xã xội như Zalo, Facebook còn cho phép gửi tin tự động vào một nhóm có tất cả thầy cô trong đó. Những quá trình này, mặc dù thoải mái, đôi khi lại bỏ qua cảm xúc và sự tiếp xúc cá nhân có liên quan.
Đáng suy ngẫm hơn, dù sự tôn trọng thầy cô giáo luôn là một giá trị quý báu trong văn hóa Việt Nam, nhưng việc bảo tồn truyền thống này đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong bối cảnh xã hội hiện đại. Một trong những trở ngại lớn nhất đến từ sự thay đổi trong tư duy và lối sống của thế hệ trẻ, dưới tác động của công nghệ và nhịp độ nhanh của xã hội khiến giao tiếp giữa thầy và trò trở nên kém nhân văn hơn. Các ứng dụng học tập và AI đang dần trở thành công cụ tự học phổ biến đối với học sinh, khiến học sinh hiếm khi phụ thuộc vào giáo viên của mình để được giúp đỡ. Điều này đôi khi làm giảm sự gắn kết về mặt tình cảm và lòng tôn trọng đối với giáo viên.
Hơn nữa, một tác động quan trọng được áp đặt từ bối cảnh xã hội đương đại liên quan đến vai trò và hình ảnh của giáo viên. Khi các yêu cầu về năng lực chuyên môn và tính sáng tạo ngày càng khắt khe hơn, thì sự công bằng và hiểu biết của học sinh, phụ huynh và xã hội đôi khi trở thành thách thức đối với giáo viên. Mạng internet, trí tuệ nhân tạo và các phương tiện truyền thông đã làm cho việc tiếp cận kiến thức đối với cả cha mẹ học sinh lẫn con em của họ dễ dàng hơn. Do đó, nhiều giáo viên cảm thấy bị áp lực và điều đó làm giảm mức độ thầy cô giáo gắn kết với nghề nghiệp.
Thêm vào đó, văn hóa tiêu dùng và theo đuổi vật chất đôi khi làm méo mó ý nghĩa nhân văn trong truyền thống tôn vinh nhà giáo. Ở một số nơi, việc thể hiện lòng biết ơn đối với giáo viên vào những dịp như Ngày Nhà giáo Việt Nam có xu hướng trở thành một hình thức phô trương hoặc chủ nghĩa vật chất, mất đi giá trị chân thành vốn có của nó. Thậm chí việc “biết ơn” được quy ra vật chất trong “nhóm kín” zalo của cha mẹ học sinh để kêu gọi sự đóng góp để tặng quà cho giáo viên. Khi đã quyên góp thì những người yếu thế về thu nhập hoắc có muốn dạy con họ biết ơn bằng những cách thức truyền thống cũng không được.
Để bảo tồn và phát triển truyền thống tôn trọng nhà giáo, cần phải có những nỗ lực chung. Gia đình và nhà trường là điều kiện quan trọng trong việc giáo dục thế hệ trẻ hiểu được ý nghĩa nhân văn của lòng biết ơn và lòng tôn trọng đối với nhà giáo. Đồng thời, xã hội cần tạo ra bầu không khí thuận lợi để sự tôn trọng đối với thầy cô không chỉ bằng hiện vật mà còn bằng lời nói, bằng cách thể hiện sự tôn trọng và giá trị của học sinh, phụ huynh và xã hội đối với người thầy. Và như vậy, chỉ khi tất cả cùng chung tay, truyền thống tôn trọng thầy cô mới có thể được bảo tồn và phát triển một cách thực tế trong thời đại mới.
Sự tôn trọng thầy cô luôn là bản sắc dân tộc, là hiện thân của tình cảm nhân văn sâu sắc trong văn hóa Việt Nam. Thầy cô giáo ở bất kỳ thời đại nào cũng vậy; họ dạy dỗ, truyền cảm hứng và định hướng cho từng “học sinh” trên con đường tri thức và nhân cách. Không một xã hội, không một công nghệ nào, dù tiên tiến đến đâu, cũng có thể xóa bỏ sự cần thiết của người thầy. Những việc tư vấn tâm lí, những chia sẽ về kinh nghiệm sống một cách tự nguyện, những kĩ thuật dạy học khiến học sinh tham gia vào học tập chính là vấn đề thầy cô giáo cần đầu tư chứ không chỉ là kiến thức.
Hiện nay, rất cần nâng cao nhận thức của mọi người về bảo tồn và lan toả truyền thống tôn sư trọng đạo. Trong xã hội đang có những biểu hiện coi trọng vật chất, nên cha mẹ học sinh cần góp phần làm cho con em mình bớt đi hành động thực dụng mà hãy dạy các con có nhiều hành động có ý nghĩa hơn trong ngày Nhà giáo. Phụ huynh và các thành viên trong cộng đồng phải tôn trọng, hỗ trợ đúng mức và tạo điều kiện để thầy cô tự tin cống hiến cho sự nghiệp giáo dục. Sự tôn trọng thầy cô là một nền văn hóa và kho báu quốc gia mà tất cả chúng ta cần phải gìn giữ. Chúng ta hãy cùng nhau gieo trồng và lan tỏa giá trị này để trong văn hóa, truyền thống kính trọng người thầy luôn là một phần không thể tách rời trong cuộc sống và tâm hồn của người Việt Nam.